පාලි මහාවංසයට අනුව"දමිට්ඨාවල විහාරය" නමින්ද, කාවන්තිස්ස රජදවස "ගමට්ඨවාලි විහාරය" නමින්ද හඳුන්වනු ලැබූ දෙමටමල් විහාරයට නම් ලැබීම පිළිබඳ ජනප්‍රවාද හා පුරාවෘත්තයන් කිහිපයකි.
ක්‍රි .පූ. 03 වන ශතවර්ෂයේ අනුරාධපුරයේ සිට රුහුණු රටට පළාගිය දෙවනපෑතිස් රජුගේ ජ්‍යෙෂ්ඨ මලනුවන් (දෙටු මල්) වූ මහානාග යුවරජු කරවූ විහාරය යන අරුතින් දෙටුමල් විහාරය පසු කලෙක දෙමටමල් විහාරය වූ බව එක් ජනප්‍රවාදයකි.
එසේම දෙමටගස් සහිත කැලෑවක ඉදිකරන ලද විහාරය යන අරුතින් දෙමටමල් විහාරය වූ බව අනෙක් මතයයි.
මෙම ජනප්‍රවාද හා පුරාවෘත්තයන් කෙසේ වූවද අදත් මේ ප්‍රදේශයේ ජනයා බොහෝ අභිමානයෙන් පවසන දෙමටමල් විහාරයට නම් ලැබීම හා සම්බන්ධ ජනප්‍රිය පුරාවෘත්තයක් ද වේ.
දෙමටමල් විහාරයට නුදුරින් ඇති යුදඟනා පිටියේදී ගැමුණු හා තිස්ස දෙසොහොයුරන් එකිනෙකාට විරුද්ධව යුධවැදුණු අතර සටනින් පැරදුණ තිස්ස කුමරා පලාගොස් ජීවිතාරක්ෂාව පතා අසල වූ විහාරයක ඇඳ යට සැඟවුණු බවත් ඔහු ලුහුබැඳි ගැමුණු කුමරු, තිස්ස විහාරයට වදිනු දුටු අතර භික්ෂූන් වහන්සේලාගෙන් තිස්ස ගැන විමසූ බවත් මුසාබස් අකැප භික්ෂූන් 'තිස්ස ඇඳ මත නැතැ' යි ප්‍රකාශ කළ බවත් එයින්ම තිස්ස ඇත්තේ ඇඳ යට බව වටහාගත් ගැමුණු කුමරු විහාරස්ථාන දොරටුවෙහි රැකවල් ලා සිටි බවත් පැවසේ.
මේ බව දැනගත් විහාරයීක භික්ෂුන් තිස්සයන් රෝගී භික්ෂුවක් සේ වෙස් ගන්වා ඇඳක සතපවා සාමනේරයන් සතර දෙනෙකු ලවා ඔසවාගෙන පිටමං කිරීමට සැලැස්වූ බවත් මේ යන්නේ තිස්ස බව දැනගත් ගැමුණු කුමරු "තිස්සය තෝ කුල දේවතාවන් ඉස හිඳගෙන යනු නොලැබ කුල දෙවියන් අතින් මගෙන් පැහැර ගැනීමක් නැත්තේය. තෝ කොයි දවසත් කුල දෙවියන් ගැන සිහි කරව" යනුවෙන් පැවසූ බව මහාවංසයෙහි 24 පරිච්ඡේදයේ ගාථා 44 හා 45 දැක්වේ.
මේ අනුව ගැමුණු කුමරු සිය මලනුවන් දුටු විහාරය දුටුමල් විහාරය වී පසුකලෙක ව්‍යවහාරයේ පහසුව සඳහා දෙමටමල් විහාරය වූ බව ජනප්‍රවාදයේ හා මුලාශ්‍රවල සඳහන් වේ.
ඒ අනුව දෙමටමල් විහාරය සද්ධාතිස්ස කුමරුට ජීවිතාරක්ෂාව සැලසූ ස්ථානය ලෙස සැලකේ.
ලංකාවේ විසූ අවසන් මහ රහතන් වහන්සේ වූ මලියදේව මහ රහතන් වහන්සේ භික්ෂූන් සැට නමකට ඡක්ක සුත්‍රයෙන් ධර්මය දේශනා කොට රහත්බව ලබා දුන්නේ දෙමටමල් විහාරයේදී බව ධර්ම ප්‍රදීපිකාවේ සදහන් වේ.
එමෙන්ම දඹදෙණි යුගයේ විසූ අසහාය යතිවරයෙකු වූ සද්ධර්මරත්නාවලිය රචනා කළ ධර්මසේන හිමි වැඩ සිටි ස්ථානයද දෙමටමල් විහාරය බවට ජනප්‍රවාදයක්ද පවතී.
රුහුණු රට ඉදිවූ ප්‍රථම පංචාවාස විහාරය ලෙස පුරාවිද්‍යාඥයන් විසින් දෙමටමල් විහාරය හදුන්වා දී තිබේ.
පංචාවාසයක් යනු දාගැබ, බෝධිඝරය, පිළිමගෙය, උපෝසථාගාරය හා සම්මන්ත්‍රණ ශාලාව යන පංච අංගයන්ගෙන් සමන්විත විහාරාරාම සංකීර්ණයන් වේ.
එමෙන්ම බෝධි රෝපනයට පෙර නිදන් වස්තු තැන්පත් කොට (බෝධිය පතුලේ වස්තු නිදන් කොට) ඇති ලංකාවේ එකම විහාරස්ථානය ලෙසද දෙමටමල් විහාරය සලකනු ලැබේ.
මෙම විහාරාරාම සංකීර්ණයේ ඇති විශේෂිතම නිර්මාණය වන්නේ පැරණි දාගැබයි. මෙම දාගැබ කපරාදු කොට නැති අතර සමචතුරස්‍රාකාර උස් වේදිකාවක් මත ඉදිකොට තිබේ.
එමෙන්ම දෙමටමල් විහාරයේ ඇති විවිධ කැටයම් අතර එක් සුවිශේෂි මුරගලක්ද වේ. මෙම මුරගලෙහි නා රජුගේ හා නාගිනියකගේ යැයි සැලකිය හැකි රූප කැටයම් කොට ඇති අතර ගැහැනු රුවක් හා පිරිමි රුවක් එක්ව සෑදුණු ලංකාවේ ඇති එකම මුරගල ද මෙය බව පුරාවිද්‍යාඥයන්ගේ මතයයි.
චෛත්‍ය, උපෝසථාගාර, ප්‍රතිමාඝර බෝධිමාලක හා ආවාස කුටි මෙන්ම විවිධ පුරාවස්තු වලින් සමන්විත දෙමටමල් විහාරය කාවන්තිස්ස රජු විසින් ප්‍රතිසංස්කරණය කළ බව පූජාවලියේ සදහන් වේ.
යථෝක්ත ඵෙතිහාසික හා ජනප්‍රවාදයන් වලට අනුව දෙමටමල් විහාරය ක්‍රි .පූ.2 සියවසේ ආරම්භ වී වරින්වර ප්‍රතිසංස්කරණ වලට හා නව ඉදිකිරීම් වලට භාජනය වූ ආරාමයක් බව පෙනේ.
ඒ අනුව බලන කළ දෙමටමල් විහාරය මහානාග, කාවන්තිස්ස, දුටුගැමුණු, සද්ධාතිස්ස වැනි නරපතියන්ගේ පාද ස්පර්ෂය ලැබූ පුණ්‍ය භූමියකි.
පොළොන්නරු යුගයෙන් පසු වල්බිහිවී ගිය දෙමටමල් විහාරය 1974 දී පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව මගින් සංරක්ෂණය ආරම්භ කොට ඇති අතර මේ දක්වාම කැනීම් කටයුතු සිදුකරනු ලැබේ.
සුවිශේෂි වූ ඵෙතිහාසික තොරතුරු හා පුරාවෘත්තයන් රැසක් දරාගෙන, සුවහසක් ජනී ජනයාගේ වන්දනාවට පාත්‍ර වෙමින් සුන්දර වූ වෙල්ලස්ස කෙත්වතු උයන් මැද අදත් දෙමටමල් විහාරය විරාජමාන වේ.
ශානිකා පවනි හේවගේ.
ශානිකා පවනි හේවගේ.
